Avant, wol. XI, nr 3, doi: 10.26913/avant.2020.03.33
publikowane na licencji CC BY-NC-ND
Magdalena Szpunar
Uniwersytet Jagielloński
m.szpunar@uj.edu.pl
Przyjęto 1 grudnia 2019; zaakceptowano 20 września 2020; opublikowano Online First 19 grudnia 2020.
Pełny tekst
Abstrakt: W artykule autorka stawia tezę, iż w tym, jak słyszymy i co słyszymy, zawiera się klucz do zrozumienia kondycji współczesnego człowieka. Kulturę i nasze społeczne otoczenie odbieramy głównie wzrokowo, a dominujący wzrokocentryzm sprawia, że słyszenie staje się dla nas wtórne i mało znaczące, stąd pojawia się potrzeba kontestacji takiej wzrokocentrycznej hegemonii, ograniczonej do jednego zmysłu. Artykuł mieści się w ramach nurtu soundscape studies, który analizuje dźwięk jako istotny zasób środowiska, zarzewie znaczeń i doświadczeń estetycznych. Szczególne miejsce w tekście poświęcone zostało przemianom, zachodzącym w krajobrazie dźwiękowym, zmieniającym się funkcjom dźwięku, a także pozytywnemu wpływowi krajobrazu (w tym dźwiękowego) na dobrostan psychiczny człowieka.
Słowa kluczowe: pejzaż dźwiękowy; antropocen; dźwięk; soundscape studies; cisza; hałas; audiosfera; fonosfera
Ecology of the soundscape
Abstract: In this paper, the author argues that the key to understanding the condition of our contemporaries lies in how and what we hear. We tend to perceive culture and our social environment visually and, because of this dominant visual perspective, we consider hearing to be of secondary importance. That is why we need to contest such vision-centric hegemony limited to one sense only. The paper situates itself within soundscape studies – the field approaching sound as a significant resource of the environment, the fount of meanings and aesthetic experiences. Special attention has been given to transformations occurring in the soundscape, changing functions of sounds as well as the positive impact of landscape (including its soundscape) on people’s mental wellbeing.
Keywords: sound landscape; Anthropocene; sound; soundscape studies; silence; noise; audiosphere; phonosphere
Bibliografia
| Abriszewski, K. (2008). Poznanie, zbiorowość, polityka: analiza teorii aktora-sieci Bruno Latoura. Kraków: Universitas. | ||||
| Abriszewski, K. (2007). Teoria aktora-sieci Bruno Latoura. Teksty Drugie, 1-2, 113-126. | ||||
| Abriszewski, K. (2010). Wszystko otwarte na nowo: teoria aktora-sieci i filozofia kultury. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. | ||||
| Amato, J. (2002). Rethinking home: a case for writing local history. Berkeley, Los Angeles: University of California. https://doi.org/10.1525/9780520936331 |
||||
| Balon, J., Maciejowski, W. (2012). Geoekologia dla architektów krajobrazu. Kraków: Instytut Architektury Krajobrazu, Politechnika Krakowska. | ||||
| Bańka, A. (2002). Społeczna psychologia środowiskowa. Warszawa: Scholar. | ||||
| Baronsky, A. D., Matzke, N., Tomiya, S., Wogan, G. i in. (2011). Has the Earth’s sixth mass extinction already arrived? Nature, 471, 51-57. https://doi.org/10.1038/nature09678 |
||||
| Bernat, S. (2007). Ochrona i zarządzanie krajobrazem dźwiękowym w regionach turystycznych. W: A. Strzyż, A. Świercz (red.), Badania regionalne – wybrane problemy (s. 291-298). Kielce: Akademia Świętokrzyska Jan Kochanowskiego. | ||||
| Bernat, S. (2010). Obszary ciche w aglomeracjach. W: M. Barwiński (red.), Obszary metropolitarne we współczesnym środowisku geograficznym (s. 305-314). 58. Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego, t.2, Oddział Łódzki PTG, Wydział Nauk Geograficznych, Łódź: Uniwersytet Łódzki. | ||||
| Bernat, S. (2011). Krajobraz dźwiękowy jutra. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 15, 193-205. | ||||
| Bernat, S. (2013). Toponofilia. W poszukiwaniu harmonii krajobrazu dźwiękowego. Ethos, 4(104), 235-251. | ||||
| Bernat, S. (2015). Wokół pojęcia soundscape. Dyskusja terminologiczna. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 30, 45-57. | ||||
| Bernat, S. (2017). Terapeutyczne właściwości krajobrazu. W: S. Bernat (red.), Krajobraz a zdrowie (s. 33-51). Lublin: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej. | ||||
| Bernat, S., Kałamucka W. (2008). The “landscape experienced” in empirical research conducted by Lublin scholars. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 8, 21-33. | ||||
| Bińczyk, E. (2018). Epoka człowieka. Retoryka i marazm antropocenu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. | ||||
| Boussalis, C., Coan, T. (2016). Text-mining the signals of climate change doubt. Global Environmental Change, 36, 89-100. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2015.12.001 |
||||
| Braden, C. (2012). Acoustic tourism – an emerging industry. The Global Composition. Sound, Media and the Environment. Darmstadt-Dieburg. Pobrano z: www.blackicesound.com (16.09.2019). | ||||
| Carles, J. L., Barrio, I. L., de Lucio, J. V. (1999). Sound influence on landscape values. Landscape and Urban Planning, 43(4), 191-200. https://doi.org/10.1016/S0169-2046(98)00112-1 |
||||
| Carter, L., Williams, W., Black, D., Bundy, E. (2014). The leisure-noise dilemma: hearing loss or hearsay? What does the literature tell us? Ear Hear, 35(5), 491-505. https://doi.org/10.1097/01.aud.0000451498.92871.20 |
||||
| Castree, N. (2014). The anthropocene and the environmental humanities. Environmental Humanities, 5, 233-260. https://doi.org/10.1215/22011919-3615496 |
||||
| Csikszentmihalyi, M. (2005). Przepływ. Psychologia optymalnego doświadczenia (M. Wajda-Kacmajor, tłum.). Taszów: Biblioteka Moderatora. | ||||
| Chwalibóg, K., Wolski, P. (2015). To co ważne dla przeciwdziałania destrukcji krajobrazu. W: S. Ratajski, M. Ziółkowski (red.), Krajobraz kulturowo-przyrodniczy z perspektywy społecznej (s. 71-95). Warszawa: Narodowe Centrum Kultury. | ||||
| Debord, G. (2006). Społeczeństwo spektaklu oraz Rozważania o społeczeństwie spektaklu (M. Kwaterko, tłum.). Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy. | ||||
| Debray, R. (2010). Wprowadzenie do mediologii (A. Kapciak, tłum.). Warszawa: Wydawnictwo Oficyna Naukowa. | ||||
| Dobrzański, G., Dobrzańska, D., Kiełczewski, D. (1997). Ochrona środowiska przyrodniczego. Białystok: Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko. | ||||
| Domańska, E. (2008). Humanistyka nie-antropocentryczna a studia nad rzeczami. Kultura Współczesna, 3, 9-21. | ||||
| Domańska, E. (2010). Beyond anthropocentrism in historical studies. Historein, 10, 118-130. https://doi.org/10.12681/historein.11 |
||||
| Domańska, E. (2013). Humanistyka ekologiczna. Teksty Drugie, 1-2, 13-32. | ||||
| Dorn, S., Relf, D. (1995). Horticulture: Meeting the needs of special populations. Hort Technology, 5(2), 94-103. https://doi.org/10.21273/HORTTECH.5.2.94 |
||||
| Doughty, K. (2013). Walking together: The embodied and mobile production of therapeutic landscape. Health & Place, 24, 140-146. https://doi.org/10.1016/j.healthplace.2013.08.009 |
||||
| Dunlap, R. E. (2013). Climate change skepticism and denial: An introduction. American Behavioral Scientist, 57(6), 691-698. https://doi.org/10.1177/0002764213477097 |
||||
| EEA Report (2014). Noise in Europe 2014. Pobrano z: https://www.eea.europa.eu/publications/noise-in-europe-2014 (15.09.2019). | ||||
| Fedyszak-Radziejowska, B. (2016). Społeczności wiejskie – stabilizacja procesu przemian. W: J. Wiklin, K. Nurzyńska (red.), Polska wieś 2016. Raport o stanie wsi (s. 63-80). Warszawa: SCHOLAR. | ||||
| Feliksiak, M. (2016). Stan środowiska i zmiany klimatu. Komunikat CBOS, nr 36. | ||||
| Gesler, W. (2005). Therapeutic landscapes: An evolving theme. Health and Place, 11, 295-297. https://doi.org/10.1016/j.healthplace.2005.02.003 |
||||
| Gifford, R., Scannell, L., Kormos, Ch. i in. (2009). Temporal pessimism and spatial optimism in environmental assessments: An 18-nation study. Journal of Environmental Psychology, 29(1), 1-12. https://doi.org/10.1016/S0272-4944(05)80211-7 https://doi.org/10.1016/j.jenvp.2008.06.001 |
||||
| Gołaszewska, M. (1997). Estetyka pięciu zmysłów. Warszawa, Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN. | ||||
| Gołąb, M. (2011). Muzyczna moderna w XX wieku. Między kontynuacją a zmianą fonosystemu. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski. | ||||
| Gwizdalanka, D. (1987). Strojenie trąb jerychońskich (cz. 3). Ruch Muzyczny, 21, 10-11. | ||||
| Gwizdalanka, D. (1987a). Strojenie trąb jerychońskich (cz. 4). Ruch Muzyczny, 22, 22-23. | ||||
| Gwizdalanka, D. (1995). Hałas, Lutosławski i cisza. Monchord, 8-9, 59-66. | ||||
| Harley, A. (1995). Dźwięk i życie: narodziny ekologii dźwiękowej. Ruch Muzyczny, 6, 6-7. | ||||
| Heidegger, M. (1977). Budować, mieszkać, myśleć. Warszawa: Czytelnik. | ||||
| Hempton, G., Grossmann, J. G. (2009). One square inch of silence: One man’s search for a natural silence in a noisy world. New York: Simon & Schuster. | ||||
| Hipsz, N. (2014). Wieś polska – stereotypy. Komunikat CBOS BS/4. | ||||
| Humbolt, A. (1959). Podróże po Ameryce podzwrotnikowej (J. Babicz, J. Petryszyn, tłum.). Warszawa: Książka i Wiedza. | ||||
| Jacques, P. J., Dunlap, R., Freeman, M. (2008). The organisation of denial: Conservative think tanks and environmental scepticism. Environmental Politics, 17, 349-385. https://doi.org/10.1080/09644010802055576 |
||||
| Kapelański, M. (1999). Koncepcja “pejzażu dźwiękowego” (soundscape) w pismach R. Murraya Schafera. Praca magisterska przygotowana pod kierunkiem prof. M. Gołąba, w Instytucie Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego. | ||||
| Kapelański, M. (2005). Narodziny i rozwój ekologii akustycznej pod banderą szkoły pejzażu dźwiękowego. Muzyka, 2, 107-119. | ||||
| Kapuściński, R. (1990). Wojna futbolowa. Warszawa: Agora SA. | ||||
| Kapuściński, R. (1997). Lapidarium III. Warszawa: Czytelnik. | ||||
| Kapuściński, R. (2004). Podróże z Herodotem. Kraków: Znak. | ||||
| Karjalainen, E., Sarjala, T., Raitio, H. (2010). Promoting human health through forests: overview and major challenges. Environmental Health and Preventive Medicine, 15, 1-8. https://doi.org/10.1007/s12199-008-0069-2 |
||||
| Kasprzak, M. (2014). Wielkomiejskie hałasy. W: R. Losiak, R. Tańczuk (red.), Audiosfera Wrocławia (s. 261-281). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. | ||||
| Keating, A. L., Merenda, K. (2013). Decentring the human? Towards a post-anthropocentric standpoint theory. Praktyka Teoretyczna, 10 (4), 65-86. https://doi.org/10.14746/prt.2013.4.4 |
||||
| Kobierzycki, T. (2001). Filozofia osobowości. Warszawa: Eneteia. | ||||
| Kolbert, E. (2014). Szóste wymieranie. Historia nienaturalna. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B. | ||||
| Kopczyński, K., Skoczylas, J. (2008). Krajobraz przyrodniczy i kulturowy. Próba ujęcia interdyscyplinarnego. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza. | ||||
| Kowalczuk, K. (2015). Kto marzy o życiu na wsi, a kto o życiu w mieście? Komunikat CBOS, nr 18. | ||||
| Kryter, K.D. (1970). The effects of noise on man. Cambridge: Academic Press. https://doi.org/10.1016/C2013-0-11015-X |
||||
| Kubicki, G. (1994). O myślistwie z perspektywy kanadyjskiej. Dzikie Życie, 3, 4-5. | ||||
| Kulczyk, S. (2013). Krajobraz i turystyka: o wzajemnych relacjach. Warszawa: Uniwersytet Warszawski. | ||||
| Latour, B. (2009). Polityka natury. Nauki wkraczają do demokracji (A. Czarnacka, tłum.). Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej. | ||||
| Latour, B. (2010). Splatając na nowo to, co społeczne: wprowadzenie do teorii aktora-sieci (A. Derra, K. Abriszewski, tłum.). Kraków: Universitas. | ||||
| Leakey, R., Lewin, R. (1999). Szósta katastrofa (J. Prószyński, tłum.). Warszawa: Prószyński i S-ka. | ||||
| Leder, A. (2000). Po drugiej stronie duszy. Kto będzie zdrowy psychicznie? Polityka, 22, 72-73. | ||||
| Leder, A. (2006). Głód Narcyza, czyli o uzależnieniu i ekscytacji. Niezbędnik Inteligenta (dodatek do Polityki nr 25), (9), 9-12. | ||||
| Leśniowska-Matusiak, I., Wnuk, A. (2014). Wpływ hałasu komunikacyjnego na stan środowiska akustycznego człowieka. Transport Samochodowy, 3, 37-63. | ||||
| Losiak, R. (2005). “Troska” i “beztroska” w przestrzeni fonosfery. Wokół aksjomatycznego i egzystencjalnego kontekstu “troskliwości”. W: R. Tańczuk, D. Wolska (red.), Aksjotyczne przestrzenie kultury (s. 82-90). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. | ||||
| Losiak, R. (2012). Pejzaż dźwiękowy lo-fi w przestrzeni fonicznej miasta. W: J. Harbanowicz, A. Janiak (red.), Przestrzeń zgiełku (s. 11-12). Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej. | ||||
| Losiak, R. (2015). Malowniczość pejzażu dźwiękowego. O pewnym aspekcie estetycznego doświadczenia audiosfery. Teksty Drugie, 5, 45-57. | ||||
| Losiak, R. (2017). Wokół idei ekologii akustycznej. Koncepcje i praktyki. Studia Etnologiczne i Antropologiczne, 17, 115-126. | ||||
| Losiak, R., Tańczuk, R. (2014). Audiosfera Wrocławia. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. | ||||
| Makomaska, S. (2012). Audiomarketing – muzyka jako narzędzie ukrytej perswazji. W: J. Harbanowicz, A. Janiak (red.), Przestrzeń zgiełku (s. 236-245). Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej. | ||||
| Malm, A., Hornborg, A. (2014). The geology of mankind? A critique of the Anthropocene narrative. The Anthropocene Review, 1(1), 62-69. https://doi.org/10.1177/2053019613516291 |
||||
| Markiewicz, M. (2015). Przekroczyć człowieka. Uwagi o postantropocentrycznym problemie umiejscowienia. Anthropos?, 24, 110-119. | ||||
| Miedema, H. M. E., Oudshoorn, C. G. M. (2001). Annoyance from transportation noise: relationships with exposure metrics DNL and DENL and their confidence intervals. Environmental Health Perspectives, 109(4), 409-416. https://doi.org/10.1289/ehp.01109409 |
||||
| Mitchell, W. J. (1994). Picture theory: Essays on verbal and visual representation. Chicago: University of Chicago Press. | ||||
| Myga-Piątek, U. (2012). Krajobrazy kulturowe. Aspekty ewolucyjne i typologiczne. Katowice: Uniwersytet Śląski. | ||||
| Myśliwski, G. (2000). Rola dźwięku w społecznościach tradycyjnych. W: H. Manikowska, A. Bartosiewicz, W. Falkowski (red.), Aetas media, aetas moderna. Studia ofiarowane prof. H. Samsonowicza w siedemdziesiątą rocznicę urodzin (s. 682-698). Warszawa: Instytut Historyczny, Uniwersytet Warszawski. | ||||
| Park, B. J., Tsunetsugu, Y., Kasetani, T., Kagawa, T, Miyazaki, Y. (2010). The psychological effects of Shirin-yoku (taking in the forest atmosphere or forest bathing): Evidence from field experiments in 24 forests across Japan. Environmental Health and Preventive Medicine, 15(1), 18-26. https://doi.org/10.1007/s12199-009-0086-9 |
||||
| Pawlas, K. (2015). Hałas jako czynnik zanieczyszczający środowisko – aspekty medyczne. Medycyna Środowiskowa, 18(4), 49-56. | ||||
| Pawłowska, K. (2002). Idea swojskości krajobrazu kulturowego. W: K. Pawłowska, M. Swaryczewska (red.), Ochrona dziedzictwa kulturowego: zarządzanie i partycypacja społeczna (s. 95-102). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. | ||||
| Pietraszko, S. (1992). Studia o kulturze. Wrocław: AVA Publishers. | ||||
| Pijanowski, B. C., Villanueva-Rivera, J., Dumyahn, S. L., Farina, A., Krause, B. L., Napoletano, B., Gage, S. H., Pieretti, N. (2011). Soundscape ecology: The science of sound in the landscape. BioScience, 61(3), 203-216. https://doi.org/10.1525/bio.2011.61.3.6 |
||||
| Pociask-Karteczka, J. (2010). Czy istnieją granice ingerencji człowieka w środowisko przyrodnicze? W: Z. Krzan (red.), Nauka a zarządzanie obszarem Tatr i ich otoczeniem (s. 11-19). Zakopane: Tatrzański Park Narodowy, tom III. | ||||
| Ponikowska, I., Marciniak, K. (1988). Ciechocinek – terenoterapia uzdrowiskowa. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. | ||||
| Powell, J. L. (2012). The inquisition of climate science. New York: Columbia University Press. https://doi.org/10.7312/columbia/9780231157193.001.0001 |
||||
| Prawo do ochrony środowiska, Dz. U. 2001.62.627, z dnia 20 czerwca 2001. | ||||
| Renshav, N. (2011). Avoid, prevent & reduce: The importance of vehicle noise standards. Brussels: STOA Workshop. | ||||
| Rosa, H. (2003). Social acceleration: Ethnical and political consequences of a desynchronized high speed society. Constellations, 10, 3-33. https://doi.org/10.1111/1467-8675.00309 |
||||
| Rose, E. (2012). Encountering place: A psychoanalytic approach for understanding how therapeutic landscapes benefit health and wellbeing. Health & Place, 18(6), 1381-1387. https://doi.org/10.1016/j.healthplace.2012.07.002 |
||||
| Schafer, M. (1977). The tuning of the world. New York: Knopf. | ||||
| Schafer, M. (1982). Muzyka środowiska (D. Gwizdalanka, tłum.). Res Facta, 9, 298-315. | ||||
| Schafer, M. (1995). Poznaj dźwięk. 100 ćwiczeń w słuchaniu i tworzeniu dźwięków (R. Augustyn, tłum.). Poznań: Brevis. | ||||
| Senetra, A., Szczepańska, A., Wasilewicz-Pszczółkowska, M. (2014). Traffic noise as a factor driving apartment prices: a case study of a large European urban agglomeration. Acoustics Australia, 42, 47-50. | ||||
| Skalski, J. (2008). Wykorzystanie siły wody i wiatru do tworzenia kojących przestrzeni dźwiękowych w krajobrazie miasta. W: S. Bernat (red.), Dźwięk w krajobrazie jako przedmiot badań interdyscyplinarnych (s. 153-162). Lublin: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG. | ||||
| Steffen, W., Broadgate, W., Deutsch, L., Gaffney, O. & Ludwig, C. (2015). The trajectory of the Anthropocene: The great acceleration. The Anthropocene Review, 2(1), 81-98. https://doi.org/10.1177/2053019614564785 |
||||
| Stoner, A., Melathopoulos, A. (2015). Freedom in the Anthropocene: Twentieth-century helplessness in the face of climate change. London: Palgrave Macmillan. https://doi.org/10.1057/9781137503886 |
||||
| Szołtysek, J., Twaróg, S. (2012). Problematyka hałasu we współczesnych miastach. Studia Miejskie, tom 6, 75-84. | ||||
| Szostek, M. (2014). Postantropocentryzm, czyli rzecz o poszerzaniu granic wspólnoty. Przegląd Humanistyczny, 1(442), 7-14. | ||||
| Szpunar, M. (2016). Humanistyka cyfrowa a socjologia cyfrowa. Nowy paradygmat badań naukowych. Zarządzanie w Kulturze, 4, 355-369. | ||||
| Szpunar, M. (2017). Emotywne aspekty recepcji muzycznej. Kultura Współczesna, 3, 68-77. | ||||
| Szpunar, M. (2017a). Wrażliwość (nie tylko) artystyczna. Kultura i Społeczeństwo, 1, 123-134. | ||||
| Szpunar, M. (2018). Kultura lęku (nie tylko) technologicznego. Kultura Współczesna, 2, 114-123. | ||||
| Szpunar, M. (2018a). (Nie)potrzebna wrażliwość. Kraków: Instytut Dziennikarstwa, Mediów i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego. | ||||
| Szpunar, M. 2019. Kwantyfikacja rzeczywistości. O nieznośnym imperatywie policzalności wszystkiego. Zeszyty Prasoznawcze, 3, 95-104. https://doi.org/10.4467/22996362PZ.19.041.10743 |
||||
| Szpunar, M., Parus, M. (2017). Muzyka w kulturze. Kultura w muzyce. Kultura Współczesna, 3, 10-13. | ||||
| Thompson, C. W. (2011). Linking landscape and health. The recurring theme. Landspace and Urban Planning, 99(3-4), 187-195. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2010.10.006 |
||||
| Trojanowska, M. (2017). Parki i ogrody terapeutyczne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. | ||||
| Tyburski, W. (2013). Dyscypliny humanistyczne i ekologia. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. | ||||
| Ucho na świat. Wywiady Katarzyny i Krzysztofa Świdraków (2010). Warszawa: Carta Blanca. | ||||
| Urry, J. (2007). Spojrzenie turysty (A. Szulżycka, tłum.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. | ||||
| Van Vugt, M., Giskevicius, V., Schultz, P. (2014). Naturally green: Harnessing stone age psychological biases to foster environmental behavior. Social Issues and Policy Review, 8, 1-32. https://doi.org/10.1111/sipr.12000 |
||||
| Wciórka, B. (2009). Zagrożenie hałasem – opinie z lat 1999 i 2009. Komunikat CBOS, BS/122/2009. | ||||
| Welsch, W. (1997). Estetyka i anestetyka (M. Łukasiewicz, tłum.). W: R. Nycz (red.), Postmodernizm. Antologia przekładów (s. 520-547). Kraków: Wydawnictwo Baran i Suszczyński. | ||||
| Welsch, W. (2001). Na drodze do kultury słyszenia? (K. Wilkoszewska, tłum.). W: I. Wilk (red.), Przemoc ikoniczna czy “nowa widzialność”? (s. 56-74). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. | ||||
| Westerkamp, H. (2015). Spacery dźwiękowe (K. Kijowska, tłum.). Glissando. Nr 26. Pobrano z: http://glissando.pl/tekst/spacery-dzwiekowe/ (18.09.2019). | ||||
| Wilson, E. O. (1984). Biophilia: The human bond with other species. Cambridge: Harvard University Press. | ||||
| Wojciechowski, K. H. (1986). Problemy percepcji i oceny estetycznej krajobrazu. Lublin: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej. | ||||
| Wolf, K.L., Flora, K. (2010). Mental health and function: A literature review. W: Green cities: Good health. Washington: College of the Environment, University of Washington. Pobrano z: www.greenhealth.washington.edu (17.09.2019). | ||||
